भारिप बहुजन महासंघ तर आताची वंचित बहुजन आघाडी व भारतीय बौद्ध महासभेच्या संयुक्त परिश्रमाने अॅड. बाळासाहेब आंबेडकर यांच्या नेतृत्वात महाराष्ट्राच्या राजकीय क्षेत्रात अकोला पॅटर्न जन्माला घालण्यात विशाल मिरवणूक व जाहीर सभांचा सिंहाचा वाटा राहिला आहे. गेल्या तीन पिढ्यातील अनेक बदल अकोला जिल्ह्यानं या निमित्तानं पाहिलेत. मात्र अगदी पहिल्या धम्मचक्र प्रवर्तन दिन सोहळ्यापासून आकर्षणाचं केंद्रबिंदू असलेले बाळासाहेब आंबेडकर हेच या वर्षी देखील धम्मचक्र प्रवर्तन दिन सोहळ्याचे प्रमुख आकर्षण आहेत. गेल्या ३९ वर्षापासून पायंडा आणि आकर्षण असलेला हा सोहळयाच्या आयोजनाचा इतिहास नव्या पिढीला कळावा म्हणून लेखनातून केलेला हा प्रपंच म्हणावा लागणार.

असा आहे ‘धम्मचक्र प्रवर्तन दिन’ सोहळ्याचा इतिहास

अकोला जिल्ह्यात ऐतिहासिक धम्मचक्र प्रवर्तन सोहळा सुरु करण्याची कल्पना त्या काळच्या जुन्या व दूरदर्शी कार्यकर्त्यांना सहजच सुचली होती. बाळासाहेब आंबेडकर यांना ‘बुलडाणा जिल्ह्यातील शेगांव’च्या रेल्वे स्थानकावर या कल्पनेचा जन्म झालाय. खामगांवची सभा आटोपल्यानंतर शेगांव रेल्वे स्थानकावर त्यांना पोहचवायला अकोला जिल्ह्यातील कार्यकर्ते लंकेश्वर गुरुजी, गुणवंतराव पाटील, पी. आर. महाजन व श्रीकृष्ण वानखेडे गेले होते. सातत्यानं नवनवीन प्रयोग करून लोकसंग्रह करण्याचा ‘त्या’ काळच्या कार्यकर्त्याचा हातखंडा होता. संघटना बांधणी बाबत चर्चा सुरु असताना नागपूरच्या धर्तीवर अकोला जिल्ह्यात धम्मचक्र प्रवर्तन दिनाचा कार्यक्रम घेण्यासाठी चर्चा झाली.

नागपूरला कार्यक्रम घेत अनेक अनुयायी बुलढाणा, वाशिम व मराठवाडा भागात परत जातांना अकोला रेल्वे स्थानकावर मुक्कामी असत. ‘त्या’ काळी फार दळणवळणाची साधने नव्हती, म्हणून रेल्वे स्थानकावर मुक्कामी राहण्याशिवाय पर्याय नव्हता. ‘त्या’ दृष्टीने हा सोहळा अकोल्यात आयोजित केला. सोहळा आयोजनाचा निर्धार करून हे कार्यकर्ते शेगांवहून परतले. नंतर लागलीच त्याची अंमलबजावणी सुरू झाली. अकोल्यातील अशोक वाटिकामध्ये बैठकीत सर्वांनी हे आयोजन मान्य केले अन् पहिला धम्मचक्र प्रवर्तन दिनाचा कार्यक्रम अशोक वाटिके समोरील मैदान पोस्ट ऑफीस मागे संपन्न झाला.

नागपूरनंतर संपूर्ण महाराष्ट्रात साजरा होणारा हा भव्य दिव्य सोहळा ठरला. वसंत देसाई स्टेडियमवर अनेक वर्षे हा कार्यक्रम व्हायचा. आता गेली अनेक वर्षे अधिक काळापासून अकोला क्रिकेट क्लब मैदानावर हा सोहळा पार पडतो. दरम्यान, १९८० च्या दशकात बाळासाहेबांसाठी खास करून शेगांव संस्थान येथील चंपाकली नावाची हत्तीण आणून काढलेली बाळासाहेबांची मिरवणूक हा अनेक वर्षे प्रचंड कुतूहल आणि चर्चेचा विषय ठरलाय. त्याही पेक्षा जिल्ह्याला भारावून टाकणारा एक प्रसंग घडला होता तो अगदी पहिल्याच सोहळ्यात. या पहिल्या सोहळ्यात मीराताई आंबेडकर या भाषणासाठी उभ्या राहिल्या, त्यांनी सांगितलं की बाबासाहेबांनी जे काही कमवलं ते सर्व समाजाला देऊन टाकलं. माझ्याकडे बाबासाहेबांनी कमाविलेल्या संपत्तीचे काहीही नाही. परंतु आज समाज आंबेडकर कुटुंबांकडे प्रचंड आशेने पाहतोय, आज बाबासाहेबांची संपती नसली तरी माझ्याकडे बाबासाहेबांचा नातू आहे आणि ‘तो’ ‘मी’ आज समाजाच्या ओटीत टाकते. मीराताईंच्या या वाक्याने सभा स्तब्ध झालीये. मीराताईंच्या भाषणानं उपस्थित जनतेच्या डोळ्यात अश्रू तरळले. टाळ्यांचा प्रचंड कडकडाटात बाळासाहेबांच्या नेतृत्वाचा स्विकार केला गेला. आंबेडकरी चळवळीतील ही अभूतपूर्व घटना होती. नेता, पक्ष, संघटना फिनिक्स पक्षाप्रमाणे झेपावली. पुढच्या काळात बहुजन सारे एक होवू, सत्ता आपल्या हाती घेऊ हा नारा देत सत्ताबाह्य समूहाला सत्ताधारी होण्याचा राजमार्ग प्रशस्त करणारा ‘अकोला पॅटर्न’नं जन्म घेतलाय.

महाराष्ट्राच्या राजकीय वर्तुळात अनेक प्रस्थापितांना सत्तेतून बेदखल केले आणि बहुजनांची सत्ता प्रस्थापित केली. यात अनेक ज्ञात अज्ञात कार्यकर्ते पदाधिकारी यांचे मोलाचे योगदान आणि आंबेडकर कुटुंबाची ४० बहुमुल्य वर्ष आहेत, हे विसरता येणे शक्य नाहीये. वंचित बहुजन आघाडीच्या बांधणीचा धडाका व वंचित बहुजन आघाडीच्या अभूतपूर्व सभांनी महाराष्ट्रातील राजकीय वातावरण ढवळून निघालेत. त्यामुळे लोकसभेत ४२ लाख मतदार लोकसभेत वंचितच्या बाजूने उभे झालेय. त्यामुळे राज्यातील एक मोठी ताकद म्हणून वंचित पुढे आली. विधानसभेच्या निवडणुकीत स्वबळावर उभे असलेल्या वंचितने २४ लाख मतांची बेगमी केली. वंचितचा अभूतपूर्व जनप्रतिसाद पाहता विरोधकांना धडकी भरु लागलीये.

अकोला पॅटर्न

तारीख १४ ऑगस्ट १९८०… भारतरत्न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे नातू प्रकाश तथा बाळासाहेब आंबेडकरांचे अकोल्याच्या शासकिय विश्रामगृह इथे आगमन झालं होतं. यावेळी नगर परिषद इथे आयोजित बाळासाहेबांचा कार्यक्रम काही कारणास्तव रद्द झाला होता. ही बातमी अकोला जिल्ह्यातील तत्कालीन नेतृत्व दिनबंधू गुरुजी, केरुबुवा गायकवाड यांचे कार्यकर्ते लंकेश्वर गुरुजी, गुणवंतराव पाटील, व भाऊसाहेब इंगळे यांना समजली. बाबासाहेबांचे नातू अकोला जिल्ह्यातून सभा न होता परत जाणे ही आपल्या जिल्ह्यासाठी नामुष्कीची बाब आहे, हे हेरून ‘त्या’ सर्व कार्यकर्त्यानी बाळासाहेबांची भेट घेतली आणि अकोल्यात सभेसाठी वेळ देण्याची मागणी घातली. त्याचदिवशी रात्री शहरातील अकोट फैल भागात सभा निश्चित झाली. तत्पूर्वी सायंकाळी सहा वाजता शहरातील भीम नगर इथं तत्कालीन जुने पुढारी शंकरराव खंडारे यांच्या घरी बाळासाहेबांना नेण्यात आले. साक्षात बाबासाहेबांचे नातूच आपल्या परिसरात आले, त्यावेळी बाळासाहेबांना पहायला मोठी गर्दी जमली. प्रत्येकाला त्यांच्यामध्ये बाबासाहेबच दिसत होते. लोक त्यांच्या पाया पडत होते, त्यांना स्पर्श करत होते, त्यांच्या पायाची माती कपाळावर लावत होती. सर्व आसमंत भारवला होता. या प्रचंड गर्दीत पहिली सभाच भीमनगरमध्ये पार पडली. त्यानंतर रात्री ८ वाजताची नियोजित सभा भारतीय बौद्ध वाचनालय अकोट फैलमध्ये मोठी गर्दीत झाली होती. या प्रसंगानंतर बाळासाहेबांशी जुळलेल्या कार्यकर्त्यानी लगेच दोन महिन्यात बाळासाहेबांची सभा तारीख ११ ऑक्टोबर १९८० ला अकोट शहरातील खरेदी विक्री संघाच्या पटांगणावर घेतली. इथेही मोठा प्रतिसाद भेटला. त्यामुळं भारावलेले कार्यकर्ते पूर्ण ताकदीने कामाला लागलेत. तेव्हा खिशात पैसा, साधने, मोटर वाहनं अथवा साधा लाऊडस्पिकरची सुध्दा सोय नसताना केवळ चळवळ मोठी झाली पाहिजे. या ध्यासानं खेडोपाडी, वस्त्यांमध्ये सायकलवर फिरत कार्यकर्त्यानी अकोला जिल्हा बांधला अन् याप्रकारे अकोला जिल्हा चळवळीचा बालेकिल्लाच ठरला.

म्हणून अकोल्याचा लौकिक ठरला…

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या भारताच्या सामाजिक राजकीय क्षितिजावर नेतृत्व उदय झाल्यानंतर त्यांच्या पाठीशी हा जिल्हा प्रचंड ताकदीने उभा झाला होता. आंबेडकरी चळवळीतील कलापथके, गीतकार, शाहीर, जलसे, कलापथके, भजनी मंडळांनी जागृतीचा वणवा सतत पेटत ठेवला होता. शिक्षण आणि सामाजिक चळवळ प्रामुख्याने जिल्ह्यात फोफावत होती. राजकीय पटलावर देखील हा जिल्हा दखलपात्र जिल्हा होता. शेड्यूल कास्ट फेडरेशनचे वऱ्हाड प्रांतिकचे ९ व १० डिसेंबर १९४५ रोजी बाबासाहेबांच्या उपस्थितीत अकोल्यात संपन्न झाले होते. भारतीय बौद्ध महासभा, समता सैनिक दल, शेकाफेचे कार्य मोठ्या गतीने सुरु होते. भैय्यासाहेब आंबेडकरांनी देखील तब्बल ८ वेळा या जिल्ह्याचा दौरा केला होता. तसेच रिपब्लिकन पक्षाच्या प्रेसिडियमची पहिली बैठक देखील २८, २९ व ३० डिसेंबर १९५७ साली अकोल्यातच संपन्न झाली होती. दरम्यान बाबासाहेबांच्या बौद्ध धम्म स्वीकारण्याच्या आवाहनानुसार १० टक्के बौद्ध धम्म स्वीकारणारा जिल्हा अकोलाच आहे. १९०१ सालच्या जनगणनेत एकही बौद्ध धर्मीयांची नोंद नसलेल्या अकोला जिल्ह्यात १९५६ ला धम्म स्वीकाराच्या नंतर १९६१ च्या जनगणनेत २ लाख ४२ हजार ४६४ बौद्ध धर्मीयांची संख्या नोंदविण्यात आली होती. एवढी प्रचंड आंबेडकरी निष्ठा असलेला जिल्हा म्हणून अकोल्याचा लौकिक होता. त्यामुळे हे तरूण आंबेडकर पहिल्याच दिवशी नेते म्हणून अकोला जिल्ह्यात स्वीकारले गेले. भारतीय बौद्ध महासभेचे कार्य व महाउपासिका मीराताई आंबेडकर व बाळासाहेबांचा राबता या जिल्ह्यात वाढविण्यात तत्कालीन पदाधिकारी कार्यकर्ते यशस्वी झाले होते.

उद्याच्या नवी दिशा देणाऱ्या सभेकडे राज्याचं लक्ष

शिवसेनेबरोबर युती आणि इंडिया आघाडी सोबतच्या चर्चा तसेच राज्यभर बाळासाहेबांच्या, सुजात आंबेडकर आणि अंजलीताई आंबेडकर आणि पक्ष पदाधिकारी यांनी उभा केलेला झंझावाताच्या पार्श्वभूमीवर उद्या धम्मचक्र प्रवर्तन सोहळ्यात बाळासाहेब काय घोषणा करतात, याकडे संपूर्ण महाराष्ट्राचे लक्ष आहे. त्या अर्थाने हा धम्मचक्र प्रवर्तन सोहळा अर्थात ‘धम्म मेळावा’ राज्याच्या समाजकारण व राजकारणाला नवी दिशा देणारा ठरेल एवढं मात्र नक्की.