राजीव काळे, पालघर : जिल्ह्यातील डोंगरपाड्यामधले ३२ वर्षीय विक्या गोवारी गेल्या मंगळवारी नेहमीसारखे मासेमारीसाठी वैतरणा नदीत गेलेले होते. ध्यानीमनी नसताना अचानक जवळच पाण्यातून काहीतरी एकदम उसळून आले नि काही कळायच्या आतच त्यांच्या डाव्या पायाचा जणू लचकाच तोडला गेला. जीवघेण्या वेदनांनी त्यांनी मदतीसाठी धावा केला. त्यांचा आवाज ऐकताच परिसरातील उपस्थितांनी त्यांना रुग्णालयात दाखल केले. त्यांना झालेल्या जखमा इतक्या तीव्र आहेत की डाव्या पायाचा गुडघ्याखालील भाग कदाचित काढावा लागण्याची भीती आहे. चावा घेणाऱ्या बुल शार्कचाहीही किनारपट्टीवर अडकून अंत झाला.

हल्ला कुणाचा?

विक्या गोवारी यांच्यावर हल्ला करणारा प्राणी होता बुल शार्क. काही ठिकाणी स्थानिक भाषेत त्याला ‘डोंब’ असे संबोधले जाते. सामान्यपणे शार्क समुद्रातच आढळणार, अशी समजूत. मात्र बुल शार्क हा शार्क प्रजातीमधील मासा समुद्रातही राहू शकतो, नि तितक्याच सहजपणे नदीमध्ये, गोड्या पाण्यातही राहू शकतो. पण, बुल शार्क महाराष्ट्रात आढळल्याचे आजवर कुणी म्हटलेले नव्हते. मग पालघरमध्ये वैतरणा नदीत हा कुठून आला असणार? वैतरणा नदी त्र्यंबकेश्वरच्या आसपास उगम पावून पुढे पालघरमधील दातिवरे येथे समुद्रास मिळते. हा बुल शार्क एकतर खाण्याच्या, भक्ष्याच्या शोधात फिरत आला असावा, अशी एक शक्यता; किंवा भरतीओहटीच्या चक्रात समुद्रात जाता न आल्याने तो भरकटून नदीकिनारी पोहोचला असावा, अशी दुसरी शक्यता.

कसा असतो बुल शार्क?

देशात शार्कच्या आठ ते दहा प्रजाती आढळतात. चित्रपटांत आपण पाहतो त्याप्रमाणे सगळ्यांच प्रजातीचे शार्क आकाराने अवाढव्य नसतात, मात्र बुल शार्कचा आकार मोठाच असतो. पालघरमधील हल्लेखोर बुल शार्क सुमारे सात फूट लांबीचा आणि १९० किलो वजनाचा होता. बुल शार्कची मादी जन्मतः साधारण दोन ते तीन फूट लांबीची असते, नि पुढे तिची लांबी सहा ते ११ फुटांपर्यंत वाढते. तर, नर मासा सुमारे १३ फुटांपर्यंत वाढू शकतो. पाण्यात ४९२ फूट खोलीपर्यंत ते संचार करू शकतात. त्याचे आयुर्मान १६ वर्षांपर्यंत असते.

स्वभावाने कसा?

प्रत्येक प्राणिमात्राचा स्वतःचा असा एक स्वभाव असतो. त्यानुसार स्वभावाने अतिशय आक्रमक म्हणून बुल शार्क माशाची ओळख आहे. हल्ल्यास आक्रमक प्रत्युत्तर, भक्ष्य मिळवण्यासाठी जोरदार चढाई करणे अशी काही त्याची वैशिष्ट्ये आहेत. छोटे शार्क मासे, इतर मासे, डॉल्फिन, कासवे हे बुल शार्कचे विविधांगी खाद्य आहे. भारतात, विशेषतः आसाम किनारपट्टीत तो आढळतो. बांगलादेश, नेपाळ, अमेरिका, ऑस्ट्रेलिया, फिजी, इराक, इराण, द. आफ्रिका अशा अनेक देशांत हा दिसून येतो.

‘जॉज’ आठवतोय?

ऐंशीच्या दशकातील ‘जॉज’ हा इंग्रजी चित्रपट अनेकांना आठवत असेल. शार्क माशाचे हल्ले, त्याची दहशत असा त्या चित्रपटाचा विषय होता. अमेरिकेतील शार्कच्या हल्ल्यांवर आधारित असे पुस्तक सन १९१६ मध्ये प्रसिद्ध झाले होते. पुढे ऐंशीच्या दशकात त्यावर आलेला चित्रपट तुफान गाजला. आपल्याकडे अशा हल्ल्यांच्या घटना फारशा ऐकायला मिळत नाहीत. अमेरिकेत मात्र सन २००० पासून अशा २७ हल्ल्यांची नोंद आहे.

आजची स्थिती काय?

गेल्या काही वर्षांत बुल शार्कची संख्या झपाट्याने घटत आहे. सन २०२० पूर्वी हा मासा आंतरराष्ट्रीय निसर्ग संवर्धन संघटनेच्या दृष्टीने ‘धोक्याच्या जवळ’ अशा वर्गात होता. मात्र त्यांची संख्या घटणे न थांबल्याने सन २०२० नंतर त्याचा समावेश ‘धोकादायक’ वर्गात करण्यात आला. अधिवासावरील मानवी आक्रमण, जलप्रदूषण, खारफुटीवरील घाला, ट्रॉलर मच्छिमारी, हवामान बदल अशी विविध कारणे त्यामागे आहेत. गर्भधारणेचा कालावधी प्रदीर्घ असणे हे त्यांची संख्यावाढ धीम्या गतीने होण्याचे महत्त्वाचे व नैसर्गिक कारण. आपल्याकडील जंगले आक्रसत चालल्याने तेथील प्राण्यांनी शहरांकडे मोर्चा वळवल्याचे दिसून येते. पालघरमध्ये आलेला बुल शार्क हे त्याच पद्धतीचे जलजीवनातील उदाहरण असावे. ते केवळ वाचून सोडून देण्यासारखे नाही. आपण पाणी किती प्रदूषित केले आहे, व त्याचे काय परिणाम होतील, याची जाणीव करून देणारी पुढील धोक्याची ती घंटा आहे.