‘जेजे’वरून पुन्हा विषय तापला

जेजे रुग्णालयातील एका विभागप्रमुखाच्या कार्यपद्धतीवर हुकूमशाहीचा आरोप करून निवासी डॉक्टरांनी नुकतेच सामूहिक रजेचे हत्यार उपसले आहे. अशा घटना वाढत आहेत आणि वैद्यकीय विद्यार्थ्यांचा असंतोष चव्हाट्यावर येत आहे. निवासी डॉक्टरांवर वारंवार होणारे हल्ले, हा विषयदेखील पुरेसा गंभीर असताना त्यावर अद्यापही ‘मात्रा’ शोधण्यात आलेली नाही. अशा हल्ल्यांमध्ये गंभीर दुखापती होणे, डोळा जाण्याचेही प्रकार घडले आहेत. मुळात क्लिष्ट, कठीण व दीर्घ वैद्यकीय अभ्यासक्रमाबद्दल नकारात्मक सूर आळवला जात असतानाच, विद्यार्थ्यांना वैद्यकीय शिक्षकांकडून पुरेसे सहकार्य मिळत नाही, असाही सतत आरोप होतो. त्यातही पदव्युत्तर म्हणजेच निवासी डॉक्टरांवरील रुग्णसेवेच्या अनियंत्रित तासांच्या ताणाने बहुतेक निवासी डॉक्टर मेटाकुटीस येतात, अशीही सार्वत्रिक प्रतिक्रिया वैद्यकीय वर्तुळातून ऐकायला मिळते. ‘ज्युनिअर रेडिडेंट’ म्हणून मिळणारी वागणूक मागच्या काही दशकात बदललेली नाही आणि हा चुकीचा पायंडा कायम आहे, याकडे अस्थिरोग संघटनेचे माजी राज्य सचिव डॉ. प्रकाश सिगेदार यांनी लक्ष वेधले आहे.

प्रवेश घेणारे सजग, ध्येयाने प्रेरीत

अत्यंत अटीतटीच्या स्पर्धेत अगदी जिवाचे रान करुन स्वत:ला सर्वार्थाने सिद्ध करत वैद्यकीय अभ्यासक्रमांसाठी प्रवेश घेणारे विद्यार्थी हे सर्वोच्च बुद्धीमत्तेचे तसेच सजग व पूर्णपणे ध्येयाने प्रेरीत असतात. त्यांचा वैद्यकीय अभ्यासक्रमांकडे मुळातून ओढा असतो म्हणूनच ते या क्षेत्राकडे वळतात. त्या उलट अभियांत्रिकी किंवा इतर अभ्यासक्रमांना प्रवेश घेणाऱ्यांमध्ये बऱ्यापैकी ‘कॅज्युअल ॲप्रोच’ दिसतो. मात्र वैद्यकीय अभ्यासक्रम करताना आणि त्यातही पदव्युत्तर अभ्यासक्रम करताना त्यांना भयंकर अनुभवातून जावे लागते. या विद्यार्थ्यांना ना जेवायला वेळ मिळतो, ना झोप मिळते, शब्दश: तासन् तास काम करावे लागते. यातून पराकोटीची उद्ध्वीग्नता बहुतांश पदव्युत्तर विद्यार्थ्यांच्या वाटेला येते. हेच ताणाचे मुख्य कारण आहे, असे स्पष्ट मत शहरातील दंतरोगतज्ज्ञ डॉ. राघवेंद्र अष्टपुत्रे यांनी ‘मटा’शी बोलताना नोंदवले.

सामाजिक अभिसरणाचा अभाव

‘काही दशकांपूर्वी वैद्यकीय विद्यार्थ्यांवर कमी ताण होता किंवा आता हा ताण खूप जास्त आहे, यावर भाष्य करण्यासाठी पुरेसा ‘डेटा’ उपलब्ध नाही. त्याचवेळी वैद्यकीय विद्यार्थ्यांच्या आत्महत्या या विषयाला अनेक कंगोरे आहेत,’ असे सांगताना डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर वैद्यकीय प्रतिष्ठानचे कार्यवाह व ‘सेवांकुर भारत’चे डॉ. अश्विनीकुमार तुपकरी म्हणाले, ‘हल्ली कुटुंबात एक किंवा दोनच अपत्य असतात आणि हे अपत्य कुठल्याही परिस्थितीत यशस्वी झालेच पाहिजे, अशी पालकांची अपेक्षा असते. अर्थातच, वाढलेल्या अपेक्षांच्या ताणातूनच ‘युजी’चा विद्यार्थी ‘पीजी’ला प्रवेश मिळवण्यासाठी तयारी करत असतो.’ ‘साहजिकच रुग्ण समजून घेण्यापेक्षा त्याला मार्कांमध्ये अधिक रस असतो. त्याचा परिणाम म्हणून तो, त्याचे मार्क व करिअर यामध्येच गुरफटून राहातो आणि अपेक्षित सामाजिक अभिसरण होत नाही. त्यामुळे ताण आला तरी तो कुणाशी बोलत नाही, मोकळेपणाने संवाद साधत नाही आणि वरिष्ठांकडून, वैद्यकीय शिक्षकांकडूनही अपेक्षित सहकार्य मिळत नाही, अशी एकंदरीत स्थिती नक्कीच पाहायला मिळत आहे,’ असे निरीक्षण डॉ. तुपकरी यांनी नोंदवले.

‘राईचा पर्वत’ मात्र नको

देशभरात सुमारे एक लाख सहा हजार ३३ ‘युजी’च्या व ६७ हजार ८०२ ‘पीजी’च्या अशा एकूण एक हजार ७४ हजार १३५ जागा आहेत. त्यापैकी ११९ विद्यार्थ्यांनी आत्महत्या केल्या आहेत. ही गोष्ट खरोखर दुर्दैवी आहे; परंतु आकड्यांचाच विचार केल्यास वरील आत्महत्यांचे प्रमाण शून्य टक्क्यात मोडते व त्यामुळे ‘राईचा पर्वत’ करणे योग्य नाही. वस्तुत: देशात दर लाखात १२ आत्महत्या होतात, याकडेही काहींनी लक्ष वेधले आहे.

मानसिक, शारीरिक व आर्थिक शोषणाला सामोरे जात असतानाच अंधकारमय भविष्याच्या ताणामुळे वैद्यकीय विद्यार्थी नैराश्यग्रस्त होत आहेत. कामाचे तास निश्चित नसल्याने वैद्यकीय विद्यार्थी शब्दश: तासन् तास जुंपले जातात. हल्ल्यांनाही हेच विद्यार्थी सामोरे जातात. अशा अमानवीय वागणुकीमुळेच वैद्यकीय विद्यार्थ्यांच्या आत्महत्या वाढल्या आहेत.- डॉ. रवी वानखेडकर, माजी राष्ट्रीय अध्यक्ष, आयएमए
चाळिशीआत कॅन्सरचा धोका अधिक; पाच वर्षातील चिंताजनक आकडेवारी समोर, स्त्री-पुरुष कोणाला अधिक धोका?
खरे म्हणजे वैद्यकीय पदव्युत्तर अभ्यासक्रम हे पूर्णपणे रुग्णसेवेशी निगडीत असतात. अधिकाधिक रुग्णसेवेतूनच वैद्यकीय अनुभव, माहिती व ज्ञान मिळत असते. त्यामुळे स्वेच्छेने वैद्यकीय क्षेत्रात येणाऱ्यांनी कामाच्या तासांची तक्रार करण्यापेक्षा अधिकाधिक रुग्णसेवेत आनंद मानला पाहिजे. वर्षानुवर्षे डॉक्टर हेच करत आले आहेत. याचा ताण वाटत असेल तर या क्षेत्रात येऊच नये.- डॉ. जयंत बरीदे, निवृत्त प्राध्यापक, घाटी

प्रमाण जास्त असो का कमी, मुळात आत्महत्या हा सर्वांत टोकाचा निर्णय आहे म्हणून ते ‘हिमनगाचे टोक’ मानले पाहिजे. वस्तुत: नैराश्य हे आत्महत्या करण्यामागचे प्रमुख कारण आहे. ‘स्ट्रेस, डिस्ट्रेस, डिसॉर्डर’ असा ताणाचा नैराश्याकडे प्रवास होतो. हा ताण काहींना हाताळता येत नाही; परंतु लक्षणांवरून १० पैकी सहा आत्महत्या रोखता येऊ शकतात हे लक्षात घेऊन गरजेच्या वेळी संबंधित विद्यार्थ्याने मदत मागणे व एकूणच वैद्यकीय विद्यार्थ्यांमध्ये भावनिक साक्षरता वाढवणे महत्त्वाचे आहे. अर्थात, भावनिक साक्षरता वाढवणे व त्यासाठी पोषक वातावरण तयार करण्याची जबाबदारी सर्वांचीच आहे.- डॉ. अमोल देशमुख, मनोविकारतज्ज्ञ

आत्महत्याच्या घटना दृष्टिक्षेप
देशातील एकूण आत्महत्या : १,७०,९२४ (सन २०२२)
देशातील विद्यार्थी आत्महत्या : १३,०४४ (सन २०२२)
पुरुष विद्यार्थी आत्महत्या : ६,९३०
महिला विद्यार्थी आत्महत्या : ६,११३
एकूण आत्महत्यांमध्ये विद्यार्थ्यांचे प्रमाण: ७.६ टक्के
(स्रोत : नॅशनल क्राइम रेकॉर्ड्स ब्युरो, एनसीआरबी)