भारतीय वन्यजीव संरक्षण कायद्यानुसार, कोणत्याही वन्यप्राण्याची शिकार; तसेच त्यांच्या अवयवांच्या खरेदी-विक्रीस पूर्ण बंदी आहे. मात्र, आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील काळ्या बाजारात वन्यप्राण्यांना लाखो रुपये मिळत असल्याने छुप्या पद्धतीने शिकार किंवा तस्करी केली जाते. प्रामुख्याने कासव, शेकरू, माकड; तसेच विविध प्रकारचे पक्षी पाळण्यासाठी देशात, विदेशात मागणी आहे. पाळण्यासाठी, खाण्यासाठी आणि जादूटोण्यासाठी त्यांचा वापर केला जातो. मुंगुसाची शिकार त्यांच्या केसांसाठी केली जाते. चिंकारा, पिसोरी, काळवीट, सांबर, चितळ या हरणांची, रानडुकराची मांसासाठी शिकार केली जाते. घुबडासह काही पक्ष्यांना जादूटोणा करण्यासाठी चोरले जाते.

पुण्यात होणाऱ्या कारवायांमध्ये नागरिकांच्या घरातही वन्यप्राणी आढळले आहेत. मात्र, यातील बहुतांश घटनांत कायद्यानुसार भारतीय वन्यप्राणी पाळण्यास बंदी असल्याचे माहितीच नसल्याचे नागरिक सांगत आहेत. पेट शॉप विक्रेत्यांना कायद्याचे ज्ञान असतानाही, काही विक्रेते बेकायदेशीरपणे व्यवहार करीत आहेत. वन विभाग, पोलिस विभाग आणि उत्पादनशुल्क विभागातर्फे पुण्यातील या छुप्या उद्योगांवर कारवाई करण्यात येत आहे. ताब्यात घेतलेले सर्व वन्यप्राणी ‘रेस्क्यू चॅरिटेबल ट्रस्ट’च्या वन्यप्राणी उपचार केंद्रात आणले जातात. त्यांची वैद्यकीय तपासणी करून वन विभागाच्या आदेशानुसार त्यांना निसर्गात सोडण्याचा निर्णय घेतला जातो. परदेशी वन्यप्राण्यांना त्यांच्या मूळ अधिवासात सोडण्याचे निकष आणि प्रक्रिया प्रदीर्घ असते. ‘रेस्क्यू चॅरिटेबल ट्रस्ट’कडे पुण्यासह नाशिक, सोलापूर, सातारा, सांगलीमध्ये वन विभागाने ताब्यात घेतलेले वन्यप्राणीही दाखल झाले आहेत.

जनजागृतीची गरज

पाश्चात्यांप्रमाणेच आपल्याकडे सध्या वन्यप्राणी पाळण्याची क्रेझ वाढते आहे. मागणी असल्याने विक्रेत्यांकडून तस्करी केली जाते. सर्वसामान्य नागरिक मात्र वन्यजीव संवर्धन कायद्याबद्दल अनिभज्ञ असतात. आपण घरात पाळलेला प्राणी संरक्षित असल्याचे त्यांनाही माहिती नसते. आजही अनेक घरांमध्ये पिंजऱ्यात पोपट पाळलेला दिसतो, प्रत्यक्षात कायद्यानुसार हा गुन्हा आहे. गैरप्रकार थांबवण्यासाठी व्यापक स्तरावर जनजागृती मोहीम राबविण्याची गरज आहे, अशी माहिती ‘रेस्क्यू चॅरिटेबल ट्रस्ट’च्या नेहा पंचमिया यांनी दिली.

हौस संपल्यावर प्राण्यांचे हाल

नागरिक उत्साहाने परदेशी पक्षी, कासव, साप, अजगर विकत घेतात. यातील अनेकांना प्राण्यांची देखभाल करणे जमत नाही, पुरेसा वेळ देता येत नाही. काही घटनांमध्ये प्राणी मरतात किंवा नागरिक सार्वजनिक ठिकाणी त्यांना सोडून देतात. परिणामी, या आक्रमक परदेशी प्राण्यांमुळे स्थानिक वन्यजीवांचे नुकसान होते. काही महिन्यांपूर्वी श्री क्षेत्र बनेश्वर येथील एका तलावातून आम्ही शंभर कासवांची बचाव मोहीम राबवली. यात स्थानिक आणि परदेशी कासवे एकत्र आल्याने नवीन समस्या निर्माण झाल्या होत्या, अशी माहिती ‘रेस्क्यू’च्या नेहा पंचमिया आणि नचिकेत उत्पात यांनी दिली.

वर्ष ‌वेगवेगळ्या कारवाईत ताब्यात घेतलेले वन्यप्राणी भारतीय वन्यजीव परदेशी वन्यजीव
२०१९ १० ८ २
२०२० ३५ २९ ६
२०२१ १,८४७ ३३८ १,५०९
२०२२ १९२ १३२ ६०
२०२३ (नोव्हेंबरपर्यंत) २२७ १५७ ७०
एकूण २,३११ ६६४ १,६४७

वेगवेगळ्या कारवायांत ताब्यात घेतलेले प्राणी

– पकडलेल्या पक्ष्यांमध्ये सर्वाधिक संख्या पोपटांची. प्रामुख्याने रोझ रिंग्ड, प्लम हेडेड पॅराकिट, अॅलेक्झाड्रीन -पॅराकिट पोपटांची अधिक होते; शिवाय वेगवेगळ्या जातीची घुबडे आणि घारींचा समावेश.
– वन्यप्राण्यांमध्ये चौशिंगा, भेकर, काळवीट, खवलेमांजर, वेगवेगळ्या प्रकारातील वानरे, रानमांजर, लांडगे, कोल्हे, साळींदर.
– एकूण कारवाईत सरपटणाऱ्यांची संख्या सर्वाधिक असून, यात विषारी, बिनविषारी साप, दुर्मीळ भारतीय कासवांचा समावेश.

कारवाईतील निरीक्षणे

– पेट शॉप, ट्रेडर्सकडून विदेशी आणि स्थानिक प्राण्यांची विक्री केली जाते.
– कायद्याबद्दल अनभिज्ञ असलेले प्राणिप्रेमीही अनेकदा संरक्षित प्राण्यांना पाळतात.
– जिवंत वन्यप्राण्यांची तस्करी, वनक्षेत्रातून त्यांना पकडून छुप्या रीतीने त्यांची विक्री होते.
– प्राण्याची तस्करी प्रामुख्याने त्यांना घरात पाळण्यासाठी, अंधश्रद्धा आणि जादूटोण्यासाठी.

कोणताही वन्यप्राणी बाळगणे, त्यांची खरेदी-विक्री करणे हा कायद्याने गुन्हा आहे. काळ्या जादूसाठी, शुभचिन्ह, आंतराराष्ट्रीय बाजारपेठेतील मागणीचे प्रलोभन दाखवून वन्यप्राण्यांची तस्करी, शिकारीसाठी लोकांना प्रवृत्त केले जाते आहे. तस्करी आणि वन्यप्राण्यांची बेकायदेशीर खरेदी-विक्री रोखण्यासाठी वन विभागातर्फे वेगवेगळ्या पातळ्यांवर जनजागृती करण्यात येते आहे.- महादेव मोहिते, उपवनसंरक्षक, पुणे वन विभाग