चांद्रयान ३ च्या तुलनेत ही मोहीम अधिक क्लिष्ट आणि आव्हानात्मक असेल. प्राथमिक आराखड्यानुसार भूस्थिर उपग्रह प्रक्षेपक (जीएसएलव्ही मार्क २) आणि लाँच व्हेइकल मार्क ३ (एलव्हीएम ३) या दोन रॉकेटच्या साह्याने चांद्रयान ४ चे एकूण चार भाग प्रक्षेपित करण्यात येतील. त्यामध्ये ट्रान्स्फर मॉड्यूल (टीएम), डिसेंडर मोड्यूल (डीएम), असेंडर मोड्यूल (एएम) आणि रिएंट्री मोड्यूलचा (आरएम) समावेश असेल. जीएसएलव्ही मार्क २ च्या साह्याने आरएम आणि टीएमचे, तर एलव्हीएम ३ च्या साह्याने एएम आणि डीएमचे प्रक्षेपण होइल. एएम आणि डीएम चंद्रावर उतरतील. चंद्रावरून रोबोटिक हाताच्या साह्याने एएम दगड मातीचे नमुने जमा करून पुन्हा अवकाशात झेप घेईल. त्यानंतर चंद्राभोवतीच्या कक्षेत असलेल्या टीएम आणि आरएमच्या जोडीकडे हे नमुने स्थानांतरित केले जातील. टीएम आणि आरएमची जोडी पृथ्वीच्या कक्षेत परत येईल. त्यांपैकी आरएम चंद्रावरील नमुने घेऊन जमिनीवर उतरेल.

– चांद्रयान ३ मध्येच पूर्वतयारी?

चांद्रयान ३ मोहिमेच्या अखेरच्या टप्प्यात विक्रम लँडरच्या साह्याने चंद्रावर छोटी उडी मारण्याचा (हॉप) प्रयोग यशस्वी झाला. विक्रम लँडरला मिशन ऑपरेशन कॉम्प्लेक्समधून (मॉक्स) सूचना देऊन त्याचे इंजिन १२ दिवसांनी पुन्हा सुरू करण्यात आले. या प्रक्रियेतून लँडर चंद्राच्या जमिनीपासून ४० सेंटीमीटर वर उचलले गेले. त्यानंतर ते मूळ जागेपासून ३० ते ४० सेंटीमीटर दूर अलगद उतरवण्यात आले. ही उडी मारण्याआधी त्याचे रॅम्प आणि उपकरणे बंद करण्यात आली होती. लँडर नवीन जागेवर उतरल्यावर उपकरणे पुन्हा सुरू करून त्याने घेतलेल्या वैज्ञानिक नोंदी पृथ्वीकडे पाठवण्यात आल्या. चांद्रयान ४ मधील असेंडर मॉड्यूलच्या आराखड्यासाठी हा प्रयोग महत्वाचा होता. त्यानंतर ऑक्टोबरमध्ये चांद्रयान ३ मधील प्रॉपल्शन मोड्यूलला चंद्राच्या कक्षेतून पृथ्वीच्या कक्षेत आणण्याची तयारी इस्रोने सुरू केली. १० नोव्हेंबरला प्रॉपल्शन मोड्यूलने चंद्राचे प्रभावक्षेत्र सोडले. २२ नोव्हेंबरला पृथ्वीभोवतीच्या दीर्घ वर्तुळाकार कक्षेत असताना प्रॉपल्शन मोड्यूलने पृथ्वीजवळचा बिंदू ओलांडला. प्रॉपल्शन मॉड्यूल आता पृथ्वीभोवतीच्या कक्षेत सुरक्षित असून, त्यावरील शेप उपकरणही अपेक्षेप्रमाणे काम करीत आहे. या प्रयोगातून इस्रोने चंद्राच्या कक्षेतून यानाला सुरक्षित आणण्यासाठीच्या सॉफ्टवेअर यंत्रणांची तपासणी केली. या प्रवासात कोणत्याही उपग्रहाला प्रॉपल्शन मोड्यूल धडकणार नाही, याची काळजी घेण्यात आली.

-आगामी ‘स्पेडेक्स’ मोहीम काय आहे?

चांद्रयान ४ आणि भारतीय अवकाश स्थानकाची पूर्वतयारी म्हणून २०२४ मध्ये इस्रोतर्फे स्पेस डॉकिंग एक्सप्रिमेंट (स्पेडेक्स) ही मोहीम राबवण्यात येईल. त्याअंतर्गत उपग्रहाचे दोन स्वतंत्र भाग अवकाशात जोडून त्यांपासून परिपूर्ण उपग्रह साकारणारा प्रयोग करण्यात येईल. मोहिमेमध्ये चंद्रावरून दगड, मातीचे नमुने घेऊन उड्डाण करणारी अवकाशकुपी चंद्राभोवती फिरणाऱ्या यानाला जोडली जाणार आहे. हे यान नमुने घेऊन पृथ्वीच्या दिशेने प्रयाण करील. अवकाशात दोन याने एकमेकांना अचूकपणे जोडणाऱ्या तंत्रज्ञानाची तपासणी स्पेडेक्स मोहिमेतून होईल. या मोहिमेतील उपग्रहांच्या भागांची निर्मिती सध्या सुरू असून, २०२४ च्या मध्यात स्पेडेक्सचे प्रक्षेपण होईल.

-पुढील चांद्रमोहिमांचे नियोजन काय?

चांद्रयान ७ मोहिमेपर्यंत चंद्रावर भारताचे कायमस्वरूपी अवकाश स्थानक उभारण्याचे इस्रोचे नियोजन आहे. २०४७ पर्यंत चंद्रावरून उपयुक्त खनिजे पृथ्वीवर आणणे, चांद्र पर्यटन आणि चंद्रावरून विविध ग्रहांकडे अवकाश मोहिमांची क्षमता विकसित करण्याचा यात समावेश आहे. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी २०४० पर्यंत भारतीय अवकाशवीरांना चंद्रावर उतरवण्याचे लक्ष्य निश्चित करण्याची सूचना केली आहे. हे लक्ष्य गाठण्यासाठी सध्या वापरात असलेले एलव्हीएम ३ रॉकेट पुरेसे नाही. २०२८ ते २०३५ या कालावधीत इस्रोतर्फे अधिक क्षमतेचे ‘नेक्स्ट जनरेशन लाँच व्हेइकल’ (एनजीएलव्ही) विकसित करण्यात येईल. त्या रॉकेटची क्षमताही तीन टप्प्यांमध्ये वाढवून चंद्रावर मानवी मोहीम आखण्याची इस्रोची योजना आहे.